सुरेश अवस्थी–बैतडी- सूचना र सञ्चारको क्षेत्रमा परम्परागत मान्यताहरूलाई चुनौती दिँदै नयाँ माध्यम र प्रविधिहरू विकसित भइरहेका छन् । यसै सन्दर्भमा, पत्रकार र युट्युबरको भूमिका, धर्म, कर्म, दक्षता, र समाजसँगको सम्बन्धको गहिरो अध्ययन आवश्यक देखिन्छ । परम्परागत पत्रकारिता र आधुनिक युट्युबिङबीचको फरक, समानता, र हाल देखिएका विकृतिहरूको विश्लेषण गर्नु आजको आवश्यकतामध्ये एक हो ।

पत्रकारिता र सामाजिक सञ्जालको सम्बन्ध अत्यन्तै जटिल छ । पछिल्लो समय, सामाजिक सञ्जालले नेपाली पत्रकारितामा प्रभाव पार्ने प्रमुख माध्यमका रूपमा भूमिका खेलिरहेको छ । यसको सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष दुबै रहेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालले सूचनाको आदानप्रदानलाई तीव्र बनाएको छ । नागरिकहरूले तुरुन्तै समाचार, रिपोर्ट, र घटनाहरूको जानकारी पाउने सुविधा प्राप्त गरेका छन् । पहिले सीमित पहुँच भएका मानिसहरू पनि सामाजिक सञ्जालको माध्यमबाट समाचार र मुद्दामा आफ्ना विचार व्यक्त गर्न सक्ने भएका छन् । परम्परागत मिडियामा स्थान नपाएका मुद्दाहरूलाई सामाजिक सञ्जालले उठान गरेको छ भने नकली समाचारको फैलावट पनि त्यत्तिकै भएको पाईन्छ । 

सामाजिक सञ्जालले सत्यता पुष्टि नगरिएका, भ्रामक र झुटा खबर छिटो फैलाउने माध्यमको रूपमा पनि भूमिका खेलेको छ । सामाजिक सञ्जालको तीव्रताले तथ्य–जाँच गर्ने प्रक्रियालाई चुनौती दिएको छ विश्वसनीयताको संकट आएको छ । परम्परागत पत्रकारिताका मापदण्ड र व्यावसायिकतालाई कमजोर बनाउँदै, सामाजिक सञ्जालमा ध्यान केन्द्रित गर्ने प्रवृत्तिले गहिरो रिपोर्टिङलाई ओझेलमा पर्नुका साथै पत्रकारिताको क्षय भएको पाईन्छ  ।

त्यसैले सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूले सत्य र असत्यको भेद गर्न सिक्नुपर्छ । तथ्य–जाँचको प्रवर्धन गरि पत्रकार र सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताले सत्यता जाँच्ने प्रविधि र मापदण्डको प्रयोग गर्नु जरुरी देखिन्छ । नियम र नीतिको कार्यान्वयन गरि सामाजिक सञ्जालमा अनावश्यक र गलत सूचना फैलाउनेलाई रोक्न कडा नीति आवश्यक छ । 

पत्रकारिताः धर्म, कर्म र समाजसँगको सम्बन्ध

पत्रकारिता एक पेशा मात्र नभई समाजको महत्वपूर्ण आधारस्तम्भ हो । यो सत्यता उजागर गर्ने, अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउने, र समाजलाई सशक्त बनाउने माध्यम हो । उदाहरणका लागि, कुनै समाजमा महिला हिंसा वा भ्रष्टाचारजस्ता मुद्दाहरूलाई प्रकाशमा ल्याएर पत्रकारहरूले न्याय दिलाउन महत्त्वपूर्ण योगदान दिएका हुन्छन् । 

त्यस्तै, प्राकृतिक प्रकोपका बेला तथ्यपूर्ण जानकारी सम्प्रेषण गरेर पत्रकारिताले राहत र पुनर्निर्माणका कामलाई तीव्रता दिन मद्दत पु¥याएको छ । यो सत्य खोज्ने, तथ्य प्रस्तुत गर्ने, र समाजलाई जागरूक बनाउने पवित्र धर्म हो । पत्रकारहरूले समाजका विकृति, अन्याय, र समस्या उजागर गर्दै समाजलाई सही दिशा दिन भूमिका खेल्छन् ।

पत्रकारितामा उच्चतम आचारसंहिता अनिवार्य छ । पत्रकारहरूले सत्यता र निष्पक्षताको सिद्धान्तलाई पालन गर्न सक्नुपर्दछ । निजताको सम्मान, स्रोतको गोपनीयता, र असत्य समाचारको परित्याग पत्रकारको धर्म हो । पत्रकार बन्ने व्यक्तिमा अनुसन्धान, विश्लेषण, र प्रभावकारी लेखनको क्षमता हुनै पर्दछ । कुनै पनि विषयवस्तुलाई गहिरोसँग अध्ययन गरी सन्दर्भगत रूपमा प्रस्तुत गर्ने दक्षता पत्रकारको मूल विशेषता हो ।

पत्रकारिता समाजको ऐना हो । पत्रकारहरूले समाजका समस्या मात्र नभई सम्भावनाहरू पनि उजागर गर्नुपर्दछ । समाजलाई शिक्षित, सचेत, र सशक्त बनाउने जिम्मेवारी पत्रकारको काँधमा हुन्छ ।

युट्युबरः धर्म, कर्म र समाजसँगको प्रभाव

युट्युबरहरू युट्युबजस्ता डिजिटल माध्यममार्फत सामग्री निर्माण गर्ने व्यक्ति हुन् । उदाहरणका लागि, शिक्षा क्षेत्रका युट्युबरहरूले गणित, विज्ञान, र भाषा जस्ता विषयहरूमा पाठहरू सिर्जना गरेर विद्यार्थीलाई सहयोग पु¥याएका छन् । त्यस्तै, प्राविधिक युट्युबरहरूले नयाँ प्रविधिहरूको समीक्षा र मार्गदर्शन प्रदान गर्दै जनतालाई प्राविधिक ज्ञान उपलब्ध गराएका छन् । उनीहरूको उद्देश्य प्रायः मनोरञ्जन, शिक्षा, वा व्यक्तिगत ब्रान्ड विकाससँग सम्बन्धित हुन्छ । तर, समाजमा व्यापक प्रभाव पार्न सफल केही युट्युबरहरूका गतिविधिहरूले यो माध्यमलाई पनि गम्भीर रूपमा लिनुपर्ने देखिएको छ ।

युट्युबरहरूमाथि कुनै औपचारिक आचारसंहिताको दबाब देखिदैन । यसले गर्दा धेरै जसो सामग्री निर्माताहरूको अव्यावसायिक र कहिलेकाहीँ अनैतिक गतिविधिमा संलग्नता देखिन्छ ।  तथापि, प्रभावशाली युट्युबरहरूले आफ्नै आचारसंहिता निर्माण गरी समाजलाई सकारात्मक प्रभाव पार्ने कोसिस गरेका उदाहरण पनि प्रसस्तै मात्रामा देख्न सकिन्छन् । जस्तै वर्तमान अवस्थामा नेपालका टकं दाहाल र भरतका ध्रुव राठीलाई यहाँ सम्झीन सकिन्छ ।  
युट्युबर बन्न औपचारिक शिक्षाको आवश्यकता नपरे पनि सिर्जनात्मकता, प्रविधि ज्ञान, र दर्शकको मनोविज्ञान बुझ्ने क्षमताको आवश्यकता पर्दछ । त्यसैले उनीहरूको सफलता निर्धारण गर्दछ ।

युट्युबरहरूले मनोरञ्जन, शिक्षा, र व्यक्तिगत अनुभवमार्फत समाजसँग सम्बन्ध राख्छन् । तर, युट्युबिङको सामग्रीले कहिलेकाहीँ सामाजिक विकृति फैलाउने जोखिम पनि उत्पन्न गरेको देखिन्छ । गलत सूचना, ट्रोलिङ, र अन्य नकारात्मक प्रवृत्तिहरूले समाजमा विकृति फैलाउने काम गर्दछ ।

पत्रकार र युट्युबरबीचको तुलनाः धर्म र कर्मको दृष्टिकोण

पत्रकार र युट्युबर दुवै सूचना सम्प्रेषण गर्छन् । तर, उनीहरूको धर्म (कर्तव्य) र कर्म (कार्यशैली) फरक हुन्छ । पत्रकारितामा सत्यता, निष्पक्षता, र जिम्मेवारीलाई विशेष प्राथमिकता दिइन्छ भने युट्युबिङमा मनोरञ्जन, व्यक्तिगत लाभ, र दर्शकको रुचिमा आधारित सामग्री निर्माण बढी केन्द्रित हुन्छ ।

पत्रकारिता सत्यको खोजी र समाजको सेवा हो भने युट्युबिङ सिर्जनात्मक अभिव्यक्ति र व्यक्तिगत लाभ हो । पत्रकारिता अनुसन्धान, तथ्य जाँच, र निष्पक्षतामा आधारित छ भने युट्युबिङ रचनात्मकता, व्यक्तिगत प्रस्तुति, र स्वतन्त्रतामा आधारित छ ।

अहिलेको विकृतिः सूचना प्रवाहमा देखिएका चुनौतीहरू

डिजिटल युगमा सूचनाको प्रवाह तीव्र भएको छ । तर, सूचनाको गुणस्तरमा चुनौतीहरू पनि देखा परेका छन् । सूचनाको तीव्र प्रवाहले सत्यता पुष्टि गर्न समय अभाव हुने, झुटा र भ्रामक जानकारी छिटो फैलिन सक्ने जोखिम बढाएको छ । साथै, स्रोतको विश्वसनीयतामा प्रश्न उठ्ने अवस्था पनि बढ्दो छ । यद्यपि, यही प्रविधिले तथ्य–जाँच गर्ने उपकरणहरूको विकासलाई समेत सम्भव बनाएको छ, जसले गुणस्तरीय सूचनाको प्रवाहलाई प्रोत्साहन दिन सक्छ । तर, यसको सकारात्मक पक्षसँगै केही गम्भीर विकृतिहरू पनि देखा परेका छन् ।

पत्रकारितामा तथ्य–जाँचको अनिवार्यता भए पनि केही पत्रकारहरू व्यक्तिगत लाभका लागि अनैतिक गतिविधिमा संलग्न भएका उदाहरणहरु पनि हामिले प्रसस्तै देखिरहेका हुन्छौं । उता, युट्युबिङमा तथ्यको कुनै कडा मापदण्ड नभएकाले गलत जानकारी छिट्टै फैलिने कुरमा दुईमत छैन ।

पत्रकार र युट्युबर दुवैका सामग्रीले कहिलेकाहीँ समाजमा ध्रुवीकरण ल्याउन सक्छ । समाचार र भिडियो सामग्रीले जनतालाई विभाजित गर्ने काम गरेको देखिन्छ । युट्युबरहरूको सामग्री प्रायः मनोरञ्जनमा केन्द्रित हुन्छ । गम्भीर र शिक्षामूलक सामग्रीको तुलनामा हल्का र अनौपचारिक सामग्रीले प्राथमिकता पाउने हुँदा यो प्रवृत्तिले समाजमा सतहीपन वृद्धि गरेको छ ।

समाधानका उपायहरू

पत्रकार र युट्युबर दुवैले सत्य, जिम्मेवारी, र सामाजिक उत्तरदायित्वलाई आत्मसात् गर्नुपर्छ । युट्युबरहरूले पनि पत्रकारिताको आचारसंहिताबाट पाठ सिक्न जरुरी देखिन्छ । दर्शक र पाठकहरूले पनि सूचनाको स्रोत र सत्यतामाथि प्रश्न उठाउने क्षमता विकास गर्नुपर्छ । यसले गलत सूचनाको प्रभाव घटाउन मद्दत गर्ने छ ।

पत्रकार र युट्युबर दुवैले आफ्नो कामको परिणाम र प्रभावका लागि जवाफदेही बन्न आवश्यक छ । उदाहरणका लागि, पत्रकारहरूले सत्यता जाँच्ने र निष्पक्ष रिपोर्टिङ सुनिश्चित गर्नुपर्छ, जबकि युट्युबरहरूले भ्रामक सामग्री नबनाउने र दर्शकलाई प्रामाणिक जानकारी प्रदान गर्ने प्रतिबद्धता देखाउनुपर्छ । साथै, दुवैले आफ्ना क्रियाकलापको प्रभावको बारेमा समाजसँग संवाद गर्ने र पारदर्शिता कायम राख्ने उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्दछ ।
 

निष्कर्ष

पत्रकार र युट्युबरको भूमिका, धर्म, र कर्म फरक भए पनि उनीहरूको उद्देश्य समाजलाई प्रभावित पार्नु हो । पत्रकारिताले सत्य र समाजसेवामा जोड दिन्छ भने युट्युबिङले सिर्जनात्मकता र व्यक्तिगत रुचिलाई अघि सार्छ । तर, दुवै पेशामा देखिएका विकृतिहरूलाई समाधान गर्न एथिक्स, दक्षता, र समाजप्रतिको उत्तरदायित्वलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । यस प्रकार, पत्रकार र युट्युबरले सहकार्य गर्दै समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छन् ।